دایناسورها، (به انگلیسی: dinosaur) جانوران مهره*داری بودند که برای بیش از ۱۶۰ میلیون سال حاکم اکوسیستم*های زمین بودند. قبل از دورهٔ تریاس (حدود ۲۳۰ میلیون سال پیش) تا آخر دوره کرتاسه (حدود ۶۵ میلیون سال پیش) بیش*تر آن*ها در رویداد انقراض دوران سوم کرتاسه۴ منقرض شدند.
اکتشافاتی از آرکئوپتریکس در ۱۸۶۱ نشان دهنده یک رابطه بین دایناسورها و پرندگان است. صرف نظر از حضور اثرهای فسیل شده، آرکئوپتریکس خیلی مانند کامپسوناتوس (دایناسور درنده کوچک) است.۵
تحقیقاتی که خدود سال ۱۹۷۰ انجام شد نشان می*دهد دایناسور جانورپایان به احتمال زیاد اجداد پرندگان هستند؛ در واقع، بسیاری از دیرین*شناسان پرندگان را مانند دایناسورهای بازمانده درنظر می*گیرند و اعتقاد دارند دایناسورها و پرندگان باید با هم زیر یک ردهٔ زیست*شناسی قرار داده شوند. امروزه ۱۰۰۰۰ گونه از پرندگان به این گروه تعلق دارند.
حدوداً نیمه نخست قرن ۲۰ دانشمندان دایناسورها را حیواناتی تنبل، خنگ و خون*سرد در نظر می*گرفتند. با این وجود تحقیقات گسترده*ای در سال ۱۹۷۰ انجام شد این نظریه را پشتیبانی می*کند که آنها حیواناتی با دگرگونی*های بدنی زیاد بودند و اغلب خود را با واکنش*های متقابل اجتماعی تطابق می*دادند. مدرکی از پرندگانی مربوط به دسته ددپا شدیداً این تغییر نظریه را تحت تأثیر قرار می*دهد.۵
از زمانی که اولین فسیل*های دایناسور در قرن نوزدهم شناخته شدند اسکلت آن*ها زیبنده موزه*ها در سراسر دنیا شده*اند و دایناسورها یک بخش از فرهنگ جهانی شده*اند و میان بچه*ها و بزرگسال*ها باقی خواهند ماند. آنها در پرفروش ترین کتاب*ها و فیلم*ها (مثلاً پارک ژوراسیک)، چهره بوده*اند و اکتشافات جدید از رسانه*ها پوشش داده می*شوند.
بعضی اوقات به طور غیررسمی هرگونه خزندهٔ ما قبل تاریخ نظیر دیمترودون، پتروسور بالدار و ایکتیوسور آبزی، پلسیوسارو و موساسور را به دایناسور باز خوانند در حالی که در معنای دقیق کلمه هیچیک از موجودات نامبرده دایناسور نیستند
طبقه*بندی دایناسوریا رسماً در سال ۱۸۴۲ توسط دیرین*شناس انگلیسی ریچارد اوون۶ نامیده شده بود، که برای اشاره کردن به «تبار جدا یا از زیرراسته خزندگان سوسماری» استفاده کرد، در نتیجه در انگلستان و سراسر دنیا به رسمیت شناخته شد.
این اصطلاح از کلمهٔ یونانی δεινός (دنیوس به معنی وحشت*ناک، نیرومند یا شگفت*انگیز) و کلمهٔ یونانی σαύρα (سورا به معنی مارمولک یا حیوان خزنده) مشتق شده*است. با این وجود نام طبقه*بندی اغلب به دندان، چنگال*های و دیگر مشخصات ترسناک دایناسورها اشاره دارد، ریچارد اوون صرفاً قصد داشته به اندازه و عظمتشان برگردان کند.
در زبان عامیانه انگلستان دایناسور بعضی اوقات برای شرح دادن کهنه یا ناموفق بودن یک چیزی یا شخصی، بکار گرفته می*شود با وجود این*که دایناسورها ۱۶۰ میلیون سال روی کرهٔ زمین حکومت می*کردند و فراوانی و تنوع آن*ها و تنوع وارثانشان (پرندگان) زیاد بوده*است. این کاربرد تا موقعی که دایناسورها به عنوان موجوداتی خون*سرد و تنبل تلقی می*شدند متاول شد
دایناسورهای گیاهخوار، گوشتخوار و همه چیز خوار
بعضی از دایناسورها گوشتخوار بودند. اما بیشتر دایناسورها گیاهخوار بودند. در هر زنجیره غذایی، باید موجودات زنده بیشتری در سطح*های پایین تر زنجیره غذایی وجود داشته باشد وگرنه انتقال انرژی غذا کافی نخواهد بود.۸
شمار زیادی از گیاهان (تولید کنندگان یا آنها که خودبخود تغذیه می*کنند) غذای تعداد کمتری از گیاهخواران (مصرف کنندگان اولیه نامیده می*شوند) را تأمین می*کنند. این گیاهخواران به وسیله تعداد کمتری از گوشتخواران (مصرف کنندگان ثانویه نامیده می*شوند) خورده می*شوند.
برای مثال صدها جریب گیاه لازم بوده تا گروه کوچکی از تریکراتوپ*ها تغذیه شوند. این گروه تریکراتوپ*ها می*توانستند غذای تنها یک تی رکس را تأمین کنند تا تی رکس به زندگیش ادامه دهد.۸
اگر شما به انواع دایناسورها نگاه کنید، می*بینید که ۶۵ درصد دایناسورها گیاهخوار بودند و تنها ۳۵ درصد آنها گوشتخوار بودند. اگر به فسیل*های پیدا شده هم نگاه کنید می*بینید که درصد گیاهخواران حتی بیش از این افزایش می*یابد. چون که فسیل*های زیادی از بعضی از دایناسورهای گیاهخوار پیدا شده. برای مثال بیش از صد فسیل پروتوسراتوپ*ها پیدا شده، در حالی که در مقابل تنها چند فسیل تی رکس پیدا شده*است.

تعادل
هنگامی که در یک جامعه تعداد گوشتخواران افزایش می*یابد، آنها تعداد بیشتر و بیشتری از گیاهخواران را می*خورند و جمعیت گیاهخواران کاهش می*یابد. پس برای گوشتخواران سخت تر و سخت تر می*شود تا گیاهخوارانی پیدا کنند و بخورند و در نتیجه تعداد گوشتخواران به ناچار کاهش پیدا می*کند. به خاطر همین جمعیت گوشتخواران و گیاهخواران در حالت تعادل نسبتاً باثباتی می*ماند. چون که اگر جمعیت گیاهخواران کاهش یابد، جمعیت گوشتخواران را هم محدود می*کند. تعادل مشابهی بین گیاهان و گیاهخواران نیز وجود دارد. یعنی اگر میزان گیاهان کاهش یابد تعداد گیاهخواران نیز کاهش می*یابد

گیاهخواران
گیاهخواران معمولاً دندان*های کند و بی نوکی دارند که برای کندن گیاهان (برگ*ها، شاخه*های کوچک و ...) مناسب است. همچنین بعضی*ها دندان*های تخت و صافی دارند که برای خرد و آسیاب کردن فیبرهای گیاهی سخت مناسب است. بسیاری از گیاهخواران هم یک کیسه لب دارند که می*توانند برای مدتی غذا را در آن ذخیره کنند.۸
گیاهخواران معمولاً باید نسبت به گوشتخواران حجم خیلی بزرگ تری از مواد غذایی را بخورند تا همان مقدار کالری را به دست آورند (چون که برگ*ها، شاخه*های کوچک و ریشه*ها کالری کمتری دارند. گیاهخواران معمولاً سیستم*های هضم بزرگ تری هم نسبت به گوشتخواران دارند.
در بعضی از دایناسورها سنگ*ها (که گاسترولیت نامیده می*شود) به خرد کردن فیبرها در احشا کمک می*کرد. بعضی از انکیلوسوروس*ها حتی محل*های تخمیر (مثل اتاقک*هایی) داشتند که فیبرهای گیاهی در آنها تجزیه می*شد.۸
تنها راه دقیق برای فهمیدن این که کدام گیاهان را کدام دایناسوری می*خورده، پیدا کردن بقایای معده فسیل شده یا مدفوع فسیل شده دایناسور است که در آن مواد گیاهی هضم شده یافت می*شود.۸
اما باقی مانده*های معده فسیل شده بی نهایت نادر پیدا می*شود و به سختی می*توان فهمید مدفوع پیدا شده هم مال کدام دایناسور است. با این محدودیت*ها نوع غذای یک دایناسور را تنها می*توان بر اساس نوع دندان*هایی که دایناسور داشته (می توانسته مواد گیاهی سخت یا نرم را بخورد)، محلی که در آن زندگی می*کرده (آب و هوا و محل سکونت و... آن چه بوده که معمولاً شناخته شده نیست) و این که کدام گیاهان در طول دوره زمانی ویژه*ای در آن حوالی بودند، فهمید.۸
احتمال دارد که در طول دوره مزوزوییک گیاهانی شامل سرخسها، سرخس*های نخلی، دم اسبی*ها، سرخس*های تخم ریز، درخت معبد و خزه*ها بیشتر وجود داشته*اند. بنابراین دایناسورها در دوره مزوزوییک بیشتر از این گیاهان تغذیه می*کردند.گیاهان گلدار هم در طول دوره کرتاسه تکامل پیدا کرده و به وجود آمده*اند.۸

گوشتخواران
گوشتخواران یا تروپودها نیاز داشتند تا راهی برای به دست آوردن گوشت پیدا کنند. دایناسورهای گوشتخوار معمولاً پاهای قوی بلندی داشتند که با استفاده از آنها می*توانستند سریع بدوند تا شکارشان را به چنگ آورند. آنها همچنین به فک*های قوی بزرگ و دندان*های تیز و چنگال*های مرگبار نیاز داشتند تا بتوانند شکارشان را پاره پاره کنند و بکشند. دید خوب، حس بویایی تیز و یک مغز بزرگ برای این که استراتژی*های شکار را طرح ریزی کنند هم خیلی برای شکار موفق مهم بوده. بسیاری از گوشتخواران (مثل دینوینچاس، سئولوفیزیس و لوکیراپتیور) ممکن است به شکل گله*ای شکار می*کرده*اند. به طوری که همکاری جمعی برای یک شکار خوب لازم بوده.۸
حیواناتی که در درجه اول لاشخورند (حیواناتی که گوشت می*خورند بدون این که خودشان حیوانی را بکشند) برای دریدن گوشت و شکستن استخوان*ها برای به دست آوردن مغز مغذی استخوان به دندان*های خیلی تیز و فک*های قوی نیاز داشتند. البته بیشتر گوشتخواران اگر فرصتی دست دهد لاشخورند. بعضی از دایناسورها ماهی خوار بودند که شامل باریولینکس و ساچومیماس می*شوند. بعضی از دایناسورها ممکن است حتی همنوع خوار بوده*اند و همنوع خودشان را می*خورده*اند.۸

جانوران همه چیزخوار
تنها چند دایناسور شناخته شده همه چیزخوار بوده*اند (یعنی هم گیاهان و هم جانوران را می*خورده*اند). بعضی مثال*ها از همه چیزخوارها ارنیتومیماس و اویرپتور هستند که گیاهان، تخم*ها، حشرات و... را می*خوردند. همچنین بیشتر گیاهخواران، همه چیزخوار اتفاقی بودند. چون که موقعی که گیاهان را می*خوردند تعداد خیلی زیادی از حشرات و جانوران کوچک را هم می*بلعیدند.۸

عجیب و غریب*ها
گالیمیماس دایناسور اورنیتومیمید بوده*است که ذرات ریز غذای الک شده (مثل سخت پوستان ریز) را می*خورده.یعنی با استفاده از صفحات شانه مانند در دهانش از لجن و گل و لای و آب رودها این جانداران را می*گرفته

مطالعه تغذیه دایناسورها
راه*های خیلی متفاوتی برای مطالعه نوع تغذیه دایناسورها وجود دارد که شامل این هاست
-مدفوع فسیل شده: مدفوع فسیل شده به تشخیص رفتارهای غذایی دایناسور کمک می*کند. اخیراً در کانادا یک مدفوع بزرگ پیدا شده که شاید به یک تی رکس تعلق داشته باشد. مدفوع، استخوان*های خرد شده در خود دارد که نشان می*دهد که تی رکس استخوان*های شکارش را خرد می*کرده و همه چیزها را کامل نمی*بلعیده.
-مواد فسیل شده داخل معده: این مواد خیلی به ندرت پیدا می*شود. اما بعضی چیزها پیدا می*شوند. از جمله محتوای معده یک باریولینکس که موجوداتی در مقیاس ماهی و سینوسوروپتریکس، یک دایناسور پرنده مانند در خود دارد. این دایناسور تنها دایناسوری است که معده اش بخش*های بدن یک پستاندار کوچک ناشناخته را در خود دارد.
-دندان*ها: ساختمان دندان یک دایناسور هم به ما می*گوید که دایناسور چه غذایی می*خورده. گوشتخواران به دندان*های تیز برای دریدن و فروکردن یا به دندان*های قوی برای خرد کردن جانوران نیاز داشته*اند. گیاهخواران دندان*هایی داشته*اند که با آنها می*توانسته*اند برگ*ها و شاخه*های کوچک را بکنند و بجوند.
-گاسترولیت*ها: سنگ*های گیزارد (که به هضم کمک می*کند) همراه با فسیل*های بعضی از دایناسورها پیدا شده*اند. این سنگ*ها اطلاعاتی درباره تغذیه دایناسورها می*دهند.
-قطر شکم: اندازه احشاء هم نشانه نوع تغذیه*است.گیاهخواران بزرگ به مقدار زیادی کالری نیاز داشتند تا وزنشان را حفظ کنند. برای به دست آوردن انرژی بسیار زیاد از مواد گیاهی، باید مقدار خیلی زیادی از گیاهان را هضم می*کردند. برای این کار باید منطقه هضمی بزرگی در بدنشان وجود می*داشته.

رفتارشناسی
بازسازی چگونگی رفتار دایناسورها معمولاً بر اساس فسیل*های یافته شده، محیط زیست، شبیه*سازی*های بیومکانیکی که توسط رایانه انجام می*گیرند و نیز مقایسه با گونه*های مدرن صورت می*گیرد. بنابراین بسیاری از نظریه*های کنونی در رابطه با رفتارشناسی دایناسورها براساس فرضیه*هایی است که ممکن است برای مدتی طولانی موضوعی برای مباحثه و انتقاد باقی بمانند. با این وجود، گمان می*رود که بعضی رفتارها که در برخی سوسمارها و پرندگان (که بیش*ترین خویشاوندی را نسبت به دایناسورها دارند) مشترک است، در دایناسورها نیز رواج داشته*است.۹

گله
اولین اثبات زندگی گله*ای دایناسورها در سال ۱۸۷۸ در بلژیک رخ داد. به نظر می*رسید ۳۱ ایگوانودون در یک فروریزی زمین فرورفته و غرق شده باشند. سپس مرگ*هایی توده*ای در چند جایگاه دیگر نیز کشف شد.
بر اساس این کشفیات و نیز فسیل*هایی یافته شده، دانش*مندان به این نتیجه رسیدند که زندگی گروهی در بسیاری از گونه*های دایناسور رایج بوده*است.۹

لانه*سازی
کشف لانه*های مایاسور*ها ۱۰ در مونتانا در سال ۱۹۷۸ نشان داد که مراقبت از نوزادان در راستهٔ پرنده*پایان ۱۱ فقط تا زمان باز شدن تخم*ها نیست. شواهد دیگری نشان می*دادند که چنین رفتاری در بعضی دایناسورهای دوران کرتاسه نیز همچون سالتازوروس ۱۲ وجود داشت و آن*ها همچون پنگوئن*ها کلنی*های عظیمی برای لانه*سازی تشکیل می*دادند
با وجود این که دانسته*های امروز ما در این مبحث ناچیز هستند، ولی به نظر می*رسد شاخ*های برخی از دایناسورها همچون جانورپایان احتمالاً به علت شکنندگی خود نه به عنوان وسیلهٔ دفاع، بلکه به عوان وسیلهٔ زورآزمایی در نرها استفاده می*شدند.

طرز جابه*جایی
با توجه به فسیل*های یافت شده، گمان می*رود که هیچ*کدام از دایناسورها حفار نبود، و فقط تعداد کمی از آن*ها می*توانستند از درخت بالا بروند. از آن*جا که روند تکاملی پستانداران در دورهٔ نوزیستی به پیدایش جاندارانی حفار و بالارونده انجامید، نبود شواهدی بر وجود دایناسورهایی با چنین خصوصیاتی تعجب*برانگیز است.۹
درک درستی از چگونگی جابه*جایی دایناسورها درواقع کلیدی برای مدل*سازی از رفتار آن*ها می*باشد. روش بیومکانیک اطلاعات مفیدی را در اختیار ما می*گذارد، به طور مثال می*تواند بر اساس نیروی ماهیچه*ها و نیروی وزن بر ساختار اسکلت سرعت حرکت جاندار را مشخص کند، و یا این که آیا ددپایان بزرگ برای جلوگیری از آسیب*دیدگی به هنگام دنبال کردن شکار، سرعت خود را کم می*کردند یا نه۱۴. ۱۵۹

تاریخچه

پیدایش

انقراض

نسل*های باقی*مانده

جانداران هم*دوره
هم*زمان با دایناسورها خزنده*هایی می*زیستند که اغلب توسط فیلم*ها و داستان*ها دایناسور شناخته شده*اند، با این حال از لحاظ علمی چنین نیست. معروف*ترین آن*ها عبارت اند از پتروسور*ها و پلسیوسورها، از جمله موساسورها و ایکتیوسورها
سابقهٔ شناخت دایناسورها به قرن*ها پیش باز می*گردد، بدون این که لزوماً به این نام شناخته شوند و یا حتی درک درستی از آن*ها بشود.
چینی*ها آثار و استخوان*های یافت شدهٔ آن*ها را به اژدها نسبت می*دادند، درحالی که اروپاییان آن*ها را بقایای نفیلیم یا موجوداتی قول*آسا که در طوفان بزرگ کشته شدند می*دانستند.
ژرژ کوویه (به فرانسوی: Georges Cuvier)، بیولوژیست فرانسوی، در سال ۱۸۰۸ مارمولک دریایی بزرگی را توصیف می*کرد که موساسور نام دارد.
ایگوآنودون اولین گونه*ای بود که در سال ۱۸۲۲ توسط زمین*شناس انگلیسی گیدئون مانتل، که متوجه تشابهاتی میان فسیل*های آن و ایگوانای امروزی شده بود، کشف شد. اولین مقالهٔ علمی دربارهٔ دایناسورها دو سال بعد توسط ویلیام باکلند (به انگلیسی: William Buckland)، استاد دانشگاه آکسفورد، و در رابطه با مگالوسور که فسیل آن به تازگی در نزدیکی آکسفورد کشف شده بود، منتشر گردید.
مطالعهٔ این جانداران به زودی مورد توجه همایش*های علمی اروپایی و آمریکایی گردید، و در سال ۱۸۴۲، دیرین*شناس انگلیسی، ریچارد اوون واژهٔ دایناسور را اختراع کرد. او مشاهده کرد که در میان بقایای دایناسورهایی که تا آن زمان کشف شده بودند تشابهاتی وجود دارد، به همین دلیل تصمیم گرفت رده*بندی جدیدی تهیه کند. او با کمک همسر ملکه ویکتوریا موزهٔ تاریخ طبیعی لندن را به وجود آورد تا کلکسیون ملی فسیل*ها و بقایای دایناسورها را به نمایش بگذارد.
یکی از اولین دایناسورهایی که در آمریکا کشف شد هادروسوروس فولکی ۱۷ بود که در سال ۱۸۵۸ در نیوجرسی کشف شد. این اکتشاف بسیار مهم بود، چرا که این اولین اسکلتی بود که تقریباً به طور کامل پیدا شده بود، و در ضمن نشان می*داد که این جانور بدون شک دوپا بوده*است. تا این زمان دانشمندان فکر می*کردند که دایناسورها همچون مارمولک*ها بر روی چهار پای خود راه می*روند.
این اکتشاف ابتدای دورهٔ شکار فسیل دایناسورها در آمریکا بود، به طوری که رقابت شدید میان ادوارد درینکر کوپ (به انگلیسی: Edward Drinker Cope) و چارلز مارش (به انگلیسی: Othniel Charles Marsh) به جنگ استخوان معروف شد. این درگیری تقریباً ۳۰ سال، تا ۱۸۷۹، سال مرگ کوپ (که تمام دارایی خود را در این راه خرج کرده بود) انجامید. به این ترتیب مارش که تحت حمایت مالی سازمان زمین*شناسی ایالات متحده آمریکا بود از این جنگ پیروز بیرون آمد. کلکسیون کوپ امروزه در موزهٔ تاریخ طبیعی نیویورک و کلکسیون مارش در دانشگاه ییل نگاهداری می*شوند.
از آن پس، تجسس برای کشف دایناسورها در سراسر جهان، حتی در جنوبگان وسعت یافت. امروزه آمریکای جنوبی به خصوص آرژانتین، و چین که در اعماق خاک*های آن فسیل*های دست*نخورده و اسکلت*های کاملی پیدا شده*اند، مورد توجه خاصی قرار می*گیرند